Η αρχιτεκτονική της Ικαρίας παρουσιάζει μια ιδιαιτερότητα και μοναδικότητα σε όλο το Αιγαίο και γι’αυτό δεν είναι πολύ γνωστή και μελετημένη τόσο από Έλληνες και ξένους ερευνητές, όπως άλλα ελληνικά νησιά.
Χαρακτηριστικό της Ικαρίας είναι η πολύ μεγάλη οικιστική διασπορά. Έχει πάνω από 70 οικισμούς, αραιοδομημένους σε όλη την έκταση του νησιού. Από τις αρχές του 16ου αιώνα μ.Χ. εως και τον 19ο αιώνα, προκειμένου οι κάτοικοι να μην είναι ορατοί στους εχθρούς, κυρίως στους Τούρκους και στους πειρατές, εγκατέλειψαν τις παραλιακές περιοχές του νησιού και αποσύρθηκαν στα ορεινά, όπου και δημιούργησαν τους λεγόμενους κρυφούς οικισμούς. Τέτοιοι απαντώνται, κυρίως, στη δυτική Ικαρία αλλά και αλλού, όπως στο Μαγγανίτη, στη Λαγκάδα, στο Πέζι, στη Μεσσαριά και στο Περδίκι. Πολλοί ήταν εκείνοι οι οποίοι χρησιμοποίησαν ως κατοικίες τις κοιλότητες των γρανιτικών όγκων (‘λούροι’), οι οποίοι συνήθως ήταν μονόχωρες, με διαστάσεις όσο ένα δωμάτιο (‘καμάρες’).
Στο ανατολικό τμήμα του νησιού ήταν γνωστά αντίστοιχα ως ‘χωστοκέλια’. Εκεί βασίστηκε και η λαϊκή φράση «σπίτι όσο να χωρείς και τόπο όσο να θωρείς». Συνεπώς, για να διατηρηθεί ένας οικισμός κρυφός, δεν κατασκευάζονταν μεγάλα κτίσματα και αραιά το ένα από το άλλο. Γι’ αυτό το λόγο, το κάθε σπίτι είχε το δικό του κτήμα με καλλιέργειες και βρισκόταν σε απόσταση από τα άλλα και όλα μαζί δημιουργούσαν τις συνοικίες (‘γειτονιές’). Αυτές αργότερα απέκτησαν τη δικιά τους εκκλησία και σχολείο, ενώ πήραν το όνομά τους από τις οικογένειες που τις δημιούργησαν και αυτό διατηρούν ακόμα και σήμερα, όπως Μαυρικάτο, Γλαρέδο, Μαυράτο κλπ.
Ο οικιστικός ιστός σε όλο το νησί εμφανίζεται χαλαρός και προσαρμοσμένος στη φύση και την ιδιαίτερη μορφολογία του. Αυτή η λογική δόμησης αποτελεί τη βάση δόμησης των σημερινών οικισμών.
Οι κατοικίες των Ικαριωτών, για πολλούς αιώνες ήταν γνωστές ως ‘χυτό’, δηλαδή με μονόρριχτες στέγες από πλάκες με κλίση παράλληλη με το έδαφος και μονόχωρες, κυρίως ορθογώνιες. Οι τοίχοι κατασκευάζονταν με πέτρες που υπήρχαν στη γύρω περιοχή, ενώ στις στέγες υπήρχε ένα άνοιγμα ‘ο ανεφάντης’ από όπου αεριζόταν το σπίτι. Τριγύρω υπήρχε αυλότοιχος από ξερολιθιά ο οποίος έκρυβε το σπίτι. Τα παλαιότερα σπίτια δεν είχαν τζάκι, παρά μόνο δύο αντικείμενες πέτρες και ένας χειρόμυλος, ενώ σημαντικός εξοπλισμός αποτελούσαν τα πιθάρια που ήταν χωμένα στο έδαφος και χρησίμευαν για να αποθηκεύεται λάδι και κρασί. Κρεβάτια δεν υπήρχαν στο σπίτι και οι άνθρωποι έστρωναν δέρματα ζώων στο δάπεδο για να κοιμηθούν.
Στα νεότερα χρόνια η ικαριακή κατοικία άρχισε να εξελίσσεται. Έτσι, δημιουργούνται παράθυρα που έκλειναν με καρφωτά ξύλα. Αυτά τοποθετούνταν στο μέσον του πάχους του τοίχου ώστε να δημιουργείται μια εσοχή εξωτερικά ώστε να προστατεύονται από τη βροχή και να μην καταλαμβάνει χώρο από το εσωτερικό του σπιτιού. Στους τοίχους δημιουργούσαν εσοχές (‘θυρίδες’) οι οποίες λειτουργούσαν ως ράφια για διάφορα αντικείμενα. Χτιζόταν ένα μεγάλο κρεβάτι με πέτρα ή ξύλο για όλη την οικογένεια. Η πόρτα της εισόδου χωρίστηκε σε δύο τμήματα, πάνω και κάτω, είτε μονόφυλλες είτε δίφυλλες. Στις αρχές του 19ου αιώνα εμφανίζονται και κατοικίες με δίρριχτη σκεπή, καθώς και διώροφες ή τριώροφες κατοικίες, όπως στον Άγιο Κήρυκο, ενώ συνάμα αυξάνεται και ο αριθμός των δωματίων σε δύο ή τρία. Χτίστηκαν τζάκια και φούρνοι σε απλή μορφή κυκλικής μορφής από πέτρα στο εσωτερικό του σπιτιού, ή εξωτερικά στον αυλότοιχο με καμινάδα.
Τα σπίτια ήταν λιτά από οικιακό εξοπλισμό. Όλα σχεδόν είχαν ξύλινες πιατοθήκες, ξύλινο κρεβάτι και σιφινιέρα. Η αυλή περιτρυγυριζόταν από τοίχο και οι καλλιέργειες διαμορφώνονταν σε πεζούλες.Τα αποχωρητήρια χτίζονταν μακριά από το σπίτι, ενώ μέσα στο κτήμα υπήρχαν και διάφορες κατασκευές, όπως η γηστέρνα (ανοιχτή δεξαμενή νερού), η άλωνα, το κοταριό, ο στάβλος κλπ. Τα υλικά που χρησιμοποιούνταν για την κατασκευή των κατοικιών ήταν σχιστόλιθοι, γρανίτες, καλάμια, χόρτα, λάσπη και ξύλα, που τα έβρισκαν στον περίγυρο τους. Τα περισσότερα νοικοκυριά διέθεταν νερόμυλους ή ανεμόμυλους για να αλέθουν τα δημητριακά και να παρασκευάζουν αλεύρι. Σήμερα σώζονται 70 περίπου νερόμυλοι και 16 ανεμόμυλοι.
Η σύγχρονη αρχιτεκτονική, σήμερα, επηρεάζεται από το παρελθόν και κάποια σύγχρονα χαρακτηριστικά είναι όμοια, όπως τα παράθυρα, τις πόρτες και την μάντρα. Ο Άγιος Κήρυκος είναι ένα παραθαλάσσιο χωριό με όμορφο χρώμα νεοκλασικά κτίρια και τα στενά παραδοσιακά σοκάκια, που συνδυάζει μοντέρνα και παραδοσιακά Ικάριο αρχιτεκτονική.
Τέλος, λόγω μεγάλης οικιστικής διασποράς και έντονου αναγλύφου, η Ικαρία, είχε αρκετά εκτεταμένο οδικό δίκτυο, που δημιουργήθηκε με την προθυμία και την προσωπική δουλειά των ντόπιων, συνήθως από πλάκες στρωμένες στο έδαφος. Στους σύγχρονους χρόνους, οι δρόμοι έγιναν αμαξιτοί, ενώ δημιουργήθηκαν και πεζοδρόμια. Οι λιμενικές εγκαταστάσεις απουσίαζαν εντελώς από το νησί, μέχρι πρόσφατα. Τα γεφύρια έχουν ιδιαίτερη σημασία για την τοπική αρχιτεκτονική, λόγω της έντονης παρουσίας χειμάρρων σε όλο το νησί. Αξίζει ακόμα να σημειωθεί, ότι από τα σημαντικά αρχιτεκτονικά έργα στην Ικαρία, είναι οι εκκλησίες. Ο αριθμός αυτών ξεπερνά τα 300 σε όλη την έκταση του νησιού.
Ανακηρυγμένοι Παραδοσιακοί οικισμοί
Από το 2003 (ΦΕΚ 961/12-09-2003) ανακηρύχτηκε παραδοσιακός ο Οικισμός της Ακαμάτρας, λόγω του ιδιαίτερου αρχιτεκτονικού χαρακτήρα που έχουν τα κτίσματά του, που αντιπροσωπεύουν την παραδοσιακή φυσιογνωμία του νησιού. Άλλοι ανακηρυγμένοι παραδοσιακοί οικισμοί είναι το Πέζι και η Λαγκάδα όπου και εκεί οι όροι δόμησης είναι αυστηροί, προκειμένου να διατηρήσουν οι περιοχές αυτές αναλλοίωτο το ύφος της αρχιτεκτονικής τους. Σημαντικό ρόλο έχει παίξει, ακόμα, και η απουσία έλευσης μαζικής τουριστικής κίνησης που θα σήμανε σημαντική απώλεια τέτοιων παραδοσιακών τόπων.