Ικαρία σημαίνει πολιτισμός! Μουσική, Ικαριώτικος χορός, πανηγύρια και ζωή, είναι τα βασικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα του πολιτισμού στη Νικαριά! Όλο το χρόνο, διοργανώνονται πάρα πολλά πολιτιστικά δρώμενα, όπως θεατρικές παραστάσεις, συναυλίες, πανηγύρια και εκθέσεις τέχνης, σε όλα τα μέρη του νησιού, τα οποία είναι πολύ προσφιλή στους ντόπιους, αλλά και στους επισκέπτες. Διάφορα είδη λαϊκής τέχνης, εκτίθενται στο Λαογραφικό Μουσείο του Αγίου Κηρύκου και στις επισκέψιμες λαογραφικές συλλογές σε διάφορα χωριά, που αναδεικνύουν τον Ικαριώτικο πολιτισμό!
Μουσική
Η μουσική παράδοση της Ικαρίας, αποτελεί ένα από τα βασικότερα γνωρίσματα του πολιτισμού που αναπτύχθηκε στο νησί. Πολλοί ήταν οι παράγοντες που την επηρέασαν και έκαναν γνωστά τα μοναδικά της χαρακτηριστικά σε όλο τον κόσμο, ως αναπόσπαστο κομμάτι του ελληνικού λαϊκού πολιτισμού. Σημαντική επιρροή έχει δεχθεί από την Μικρά Ασία, κάτι που φαίνεται κυρίως σε κάποια πολύ παλαιά τραγούδια, κάποια από τα οποία έχουν επικρατήσει να ακούγονται ακόμα και στις μέρες μας. Αρκετά όμως σημαντική επιρροή αποτέλεσαν και τα ακούσματα, αλλά και τα μουσικά όργανα που επικρατούσαν στα κοντινά, κυρίως,νησιά. Φυσικά, σημαντικός παράγοντας εξέλιξης της μουσικής παράδοσης, αποτέλεσε ο βίος των Ικαριωτών μέσα στους αιώνες, οι οικονομικές δυσκολίες του λαού, η μετανάστευση, ο τρόπος ζωής και το συναισθηματικό δέσιμο των ανθρώπων. Είναι η ταυτότητα της Ικαρίας.
Σήμερα, η Ικαριώτικη μουσική έχει διατηρήσει σε μεγάλο βαθμό τα αυθεντικά χαρακτηριστικά της, παρ’όλα αυτά έχει επηρεαστεί έντονα από τους ρυθμούς της σύγχρονης ζωής. Ένα παραδοσιακό Ικαριώτικο τραγούδι είναι ‘η αμπελοκουτσούρα’ που δε λείπει από κανένα πανηγύρι ή εκδήλωση. Στην Ικαρία, υπάρχει σήμερα, οργανωμένη Φιλαρμονική ορχήστρα, η οποία διδάσκει στους νέους τα παραδοσιακά τραγούδια του νησιού, διοργανώνει μουσικές εκδηλώσεις, διαφυλάττει και μεταδίδει τη γνήσια μουσική παράδοση της Ικαρίας στις επόμενες γενιές.
Παραδοσιακά όργανα της Ικαρίας ήταν η λύρα και η τσαμπουνοφυλάκα τα οποία χρησιμοποιούνταν κατά αποκλειστικότητα στα πανηγύρια, αλλά και σε όλα τα γλέντια των Ικαριωτών. Η τσαμπουνοφυλάκα είναι ένα όργανο το οποίο φτιάχνεται από δέρμα κατσίκας, μέσα στο οποίο βάζουν ξύλινους σωλήνες για να παράγεται ο ήχος της. Οι σωλήνες αυτοί συνδέονται με δύο εξωτερικούς ξύλινους επίσης σωλήνες. Ο ένας από τους δύο χρησιμοποιείται για να φυσάει μέσα ο οργανοπαίχτης (που συνήθως ήταν και ο κατασκευαστής του οργάνου) και να παράγεται ο αέρας που θα χρησιμοποιείται από τους εσωτερικούς σωλήνες για την παραγωγή της μουσικής, και ο άλλος εξωτερικός σωλήνας είχε αρκετές τρύπες κατά μήκος του αλλά και τρύπα στην άκρη του, χρησιμοποιείται για να παίζονται οι νότες. Η λύρα, της οποίας η κατασκευή γινότανε από ντόπιους, περιείχε και κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, έχει μείνει στην ιστορία σαν Ικαριακή λύρα και μάλιστα φιλοξενείται και στο Μουσείο Λαϊκής Τέχνης της Αθήνας.
Με το πέρασμα των χρόνων η λύρα και η τσαμπουνοφυλάκα σταμάτησαν να χρησιμοποιούνται ως κύρια όργανα στα πανηγύρια και τις χοροεσπερίδες και αντικαταστάθηκαν από το βιολί και το λαούτο και πολύ αργότερα το μπουζούκι, το οποίο αρχικά είχε ρόλο στο ακομπανιάρισμα. Επιπλέον στα όργανα προστέθηκε και η κιθάρα η οποία κρατούσε και κρατάει κυρίαρχο ρόλο στο ακομπανιάρισμα. Επιπλέον κάποιες φορές χρησιμοποιείται και το τουμπερλέκι ή ταμπούρλο στη θέση των ντράμς, τα οποία χρησιμοποιούνται πολύ σπάνια, αλλά και το αρμόνιο. Οι λαϊκοί οργανοπαίκτες στην Ικαρία ήταν συνήθως, στο παρελθόν, αυτοδίδακτοι και καλλιεργούσαν το ταλέντο τους και την αγάπη τους για τη μουσική από την οικογένειά τους και το περιβάλλον τους.
Η μουσική παράδοση επιβάλλει να ακούγονται στο νησί κυρίως νησιώτικα τραγούδια, ενώ ηγετική θέση στα πανηγύρια κατέχει ο Ικαριώτικος χορός. Ο Ικαριώτικος χωρός έχει πολλές παραλλαγές, ανάλογα με το χωριό στο οποίο παιζόταν, αλλά κυρίως από τους οργανοπαίχτες, καθένας από τους οποίους άφηνε και τη δική του σφραγίδα στο τραγούδι αυτό. Φυσικά, υπάρχει ο κεντρικός σκοπός/τραγούδι, το οποίο παίζεται μέχρι και σήμερα σε όλα τα πανηγύρια και τις χοροεσπερίδες, αλλά ακόμα και στις μέρες μας οι παραλλαγές του δεν αφήνουν κανέναν ασυγκίνητο και συνηθίζουν να παίζονται σαν επέκταση του κεντρικού σκοπού. Ο Ικαριώτικος χορός είναι από τους λίγους, αν όχι ο μοναδικός, που θα ακουστούν πολλές φορές κατά τη διάρκεια ενός πανηγυριού, μιας χοροεσπερίδας ή ενός γλεντιού γενικότερα, γιατί η παράδοση θέλει τον Ικαριώτικο να είναι το μοναδικό τραγούδι που ακούγεται σε ένα γλέντι και απλά να γίνεται μια διακοπή, ένα διάλλειμα για να ακουστούν και άλλα.
Ο αυθεντικός Ικαριώτικος είναι χωρίς λόγια ενώ ο σκοπός του είναι αργός. Οι πιο γνωστές παραλλαγές είναι ο Τσαμούρικος, ο Ικαριώτικος Λυρίστικος, ο οποίος παίζεται αποκλειστικά με λύρα, επίσης ο Περαμαρήτικος, o Ικαριώτικος πηδηχτός, και ο Ικαριώτικος Τσαμπουνοφυλάκα. Οι παραλλαγές καθιερώθηκαν ανάλογα με τις περιοχές αλλά και τους καλλιτέχνες. Ο Ικαριώτικος είναι ένας χορός που μαθαίνεται εμπειρικά και μεταδίδεται από γενιά σε γενιά, ωστόσο στην Ικαρία λειτουργεί παράρτημα του Λυκείου Ελληνίδων, το οποίο διατηρεί ακέραια τη γνώση και εκμάθηση του Ικαριώτικου, αλλά και όλων των παραδοσιακών λαϊκών χορών, προβάλωντας, έτσι, τον ικαριακό πολιτισμό σε όλο τον κόσμο.
Πανηγύρια
Τα πανηγύρια αποτελούν την ταυτότητα της Ικαρίας! Όποιος επισκέπτεται το νησί, πρέπει οπωσδήποτε να επισκεφτεί ένα τουλάχιστον πανηγύρι του.Η Ικαρία έχει καταφέρει να διατηρήσει τα πανηγύρια με τον ίδιο παραδοσιακό τρόπο, αλλά και την οργάνωση, έτσι ώστε να μείνουν αναλλοίωτα με το πέρασμα του χρόνου, προσαρμόζωντας κάποια χαρακτηριστικά του στη σύγχρονη εποχή. Πραγματοποιούνται όλο το χρόνο, αν και τα περισσότερα γίνονται το καλοκαίρι, ώστε να υπάρχει μεγάλη συμμετοχή κόσμου και πάντα την ημέρα εκκλησιαστικής εορτής, συνήθως του πολιούχου του κάθε χωριού. Πολλά χωριά μπορούν να οργανώσουν την ίδια μέρα πανηγύρι,αλλά όχι γειτονικά χωριά. Επίσης, σήμερα, ένα πανηγύρι μπορεί να πραγματοποιηθεί σε διαφορετική ημερομηνία από αυτή που γιορτάζει ο πολιούχος του χωριού. Κάποια πανηγύρια ξεκινούν από το πρωί ή το μεσημέρι και κάποια άλλα το βράδυ. Σε κάθε περίπτωση, διαρκούν μέχρι την επομένη το πρωί. Μέχρι τη δεκαετία του '80, ένα πανηγύρι διαρκούσε για 3-8 ημέρες. Πριν και κατά τη διάρκεια του πανηγυριού, πραγματοποιείται θεία λειτουργία στην εκκλησία του χωριού. Εαν, συμβεί ένας απροσδόκητος θάνατος ενός κατοίκου στο χωριό, συνήθως ένας ακυρώνεται ή αναβάλλεται ένα πανηγύρι.
Ο χώρος που γίνονται είναι, είτε στο προαύλιο της εκκλησίας του κάθε χωριού, είτε στο Δημοτικό σχολείο, είτε σε κάποιο ευρύχωρο μέρος του κάθε χωριού. Διοργανώνονται από τοπικούς συλλόγους, πολιτιστικούς/ εξωραϊστικούς και σκοπός τους είναι να μαζευτούν κάποια χρήματα τα οποία θα χρησιμοποιηθούν στη λειτουργία του συλλόγου ή σε κοινωφελείς σκοπούς και έργα για το νησί.Οι εθελοντές του χωριού που το διοργανώνουν, στρώνουν τους ξύλινους πάγκους και τα τραπέζια όπου θα κάτσουν οι επισκέπτες, μαγειρεύουν ρασκό (ντόπιο κατσίκι)και διάφορα πιάτια, σερβίρουν και φυσικά προσφέρουν άφθονο καριώτικο κρασί, που ανεβάζει το κέφι. Τα προϊόντα είναι πάντα ντόπια και τα μαγειρικά σκεύη ανήκουν στο σύλογο ή σε ντόπιους. Βασικό συστατικό των πανηγυριών, είναι ο Ικαριώτικος χορός. Νέοι, γέροι και παιδιά, όλοι αγκαλιάζονται και χορεύουν σε συνεκτικούς κύκλους, με την ψυχή τους παραδοσιακά τραγούδια της Ικαρίας, που παίζει η ορχήστρα.
Τα ικαριώτικα πανηγύρια αποτελούν μόνα τους μια μορφή ‘ανταλλακτικού συστήματος’. Ανταλλαγή υλικών και άυλων ειδών, κρέατος, ψωμιού, κρασιού κτλ., υπηρεσιών, χορού, φιλοξενίας, κοινωνικότητας, προσφοράς, υποχρέωσης, γενναιοδωρίας. Το πανηγύρι είναι ο τόπος συνάντησης χρόνο για τους ντόπιους και για όσους έρχονται από μακριά.
Το πανηγύρι από τον 17ο έως το 19ο αιώνα, γινόταν για να τιμήσει η κοινότητα, τους αγίους ή στη μνήμη των θανόντων μελών της. Μέρος των προσφορών στο πανηγύρι είχε γίνει από τον ίδιο το θανόντα και την οικογένειά του και οι υπόλοιποι συγχωριανοί έφερναν ότι μπορούσε ο καθένας.
Κατά τη διάρκεια του 19ου και αρχές του 20ου αιώνα, οι προσφορές στο πανηγύρι σταδιακά άρχισαν να γίνονται με τη μεσολάβηση χρημάτων.
Κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα, η εκκλησιαστική επιτροπή και αργότερα, η τοπική ένωση του χωριού αγόραζε τα υλικά από το χωριό ή γειτονικούς παραγωγούς. Αυτά τα προϊόντα προσφέρονταν στους συμμετέχοντες με ανταλλαγή τα χρήματα και τα κέρδη από το πανηγύρι πήγαιναν σε κοινωφελείς σκοπούς. Πολλές φορές, τα χωριά ανταγωνίζονταν μεταξύ τους και για το ποιο θα έκανε τα καλύτερα έργα. Η συμμετοχή των κατοίκων του χωριού ήταν υποχρεωτική στη διεξαγωγή των πανηγυριών, αλλιώς θεωρούνταν προσβολή για το χωριό.
Παραδοσιακή φορεσιά
Τα πολύ παλιά χρόνια, άντρες και γυναίκες στην Ικαρία, φορούσαν σχεδόν ίδια ρούχα, δηλαδή, υφαντές λινές φούστες για τις γυναίκες και ένα είδος φουστανέλας για τους άντρες. Οι γυναίκες φορούσαν μακριές φούστες μέχρι τον αστράγαλο και όχι φόρεμα ολόσωμο, σε χρώμα βυσσινί ή άσπρο. Πάνω από τη φούστα φορούσαν άσπρο πουκάμισο με μαύρο κεντημένο μπουστάκι σφιχτά δεμένο. Άλλοτε, φορούσαν άλλες φούστες για τις καθημερινές και άλλες στις γιορτινές μέρες. Στο κεφάλι, φορούσαν μαντήλα άσπρη ή χρωματιστή ώστε να ταιριάζει με τη φούστα. Οι άντρες, παλιά, φορούσαν βράκες, μέχρι που καθιερώθηκαν τα υφαντά παντελόνια, πουκάμισο ή μπλούζα που ύφαιναν οι γυναίκες σε αργαλειό. Σε νεότερους χρόνους, οι άντρες για τις επίσημες εκδηλώσεις, φορούσαν κουστούμι. Οι πιο ηλικιωμένοι, στο κεφάλι έβαζαν μια τραγιάσκα ή ψαθάκια και μπερέδες για τους ναυτικούς. Τα καθημερινά υποδήματα αντρών και γυναικών ήταν από ψάθα, ενώ για τις επίσημες περιστάσεις, φορούσαν μαύρα κλειστά παπούτσια από λουστρίνι οι γυναίκες και σκαρπίνια οι άντρες.
Τέχνες-Γράμματα
Η ποίηση, αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της πολιτιστικής κληρονομιάς της Ικαρίας. Οι ρίβες, είναι το βασικό γνώρισμα της Ικαριώτικης ποίησης. Πρόκειται για γραπτά μικρά πολύστιχα ποιήματα με ομοιοκαταληξία, συνήθως με χιουμοριστικό τρόπο. και είναι βγαλμένα από την καθημερινότητα. Γράφονται από απλούς καθημερινούς ανθρώπους, τους «ποιηταράδες» ή «ριβατζίδες». Δεν έχουν ακριβώς την ίδια λειτουργία με τις μαντινάδες στην Κρήτη, γιατί οι ρίβες γράφονται και δεν είναι πάντα γνωστό, ποιός τις έγραψε. Στην Ικαρία έχουν γεννηθεί και μεγαλώσει σπουδαίοι ηθοποιοί και σκηνοθέτες, της ελληνικής και ξένης παραγωγής. Κάθε χρόνο, πραγματοποιούνται θεατρικές παραστάσεις, σύγχρονων και παραδοσιακών έργων, σε υπαίθριους χώρους, τόσο από ερασιτέχνες Ικαριώτες ηθοποιούς, όσο και από θεατρικές ομάδες από όλη την Ελλάδα. Η Ικαρία είναι ένας τόπος, όπου έχουν γεννηθεί, μεγαλώσει και εμπνευστεί πολλοί πνευματικοί άνθρωποι και άνθρωποι των γραμμάτων, όπως ο Αριστείδης Φουτρίδης, ο Ιωάννης Ζελεπός ή Τσελεπής,ο Γεώργιος Λομβαρδάς και ο Χριστόδουλος Μαυρογιώργος-Τσαργανής. Οι άνθρωποι αυτοί, ο καθένας με το δικό του τρόπο, φώτισε και πρόβαλλε την παιδεία στην Ικαρία, θέτωντας γερά θεμέλια, για τους σύγχρονους Ικάριους επιστήμονες και κατοίκους, για να συνεχίσουν το έργο που ξεκίνησαν.
Αξίζει να σημειωθεί ότι, τα τελευταία χρόνια, κοντά στο χωριό Αρέθουσα, λειτουργεί με ιδιωτική πρωτοβουλία το «Ικαριακό Κέντρο», το οποίο αναλαμβάνει να διδάξει την ελληνική γλώσσα και τον πολιτισμό στους ξένους επισκέπτες του νησιού. Το Κέντρο ιδρύθηκε το 1995 στην Ικαρία, οπότε και για δέκα περίπου χρόνια, κατά τους καλοκαιρινούς μήνες, διοργάνωνε θερινά σχολεία εκμάθησης της ελληνικής γλώσσας σε ξένους, πολιτιστικές δραστηριότητες και σεμινάρια, με στόχο την προαγωγή γλωσσικών και διαπολιτισμικών δεξιοτήτων. Στελεχώνεται από εξειδικευμένο διδακτικό προσωπικό, που συμβάλλει στη διδασκαλία και έρευνα.Σήμερα, το κέντρο συνεχίζει το έργο του στην Ικαρία, τη Θεσσαλονίκη, τη Νορβηγία και εξ’αποστάσεως. Η Ικαρία, είναι ένας τόπος με παράδοση στη γλυπτική, την ξυλογλυπτική και τη ζωγραφική. Σημαντικό είναι το άγαλμα με τα φτερά του Ικάρου, στο λιμάνι του Αγίου Κηρύκου, που οραματίστηκε ο γλύπτης Ίκαρης. Σήμερα,κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, πραγματοποιούνται αρκετές εκθέσεις εικαστικών Ικάριων καλλιτεχνών, που εκθέτουν τα έργα τους σε ειδικά διαμορφωμένους χώρους.
Αθλητισμός
Στην Ικαρία λειτουργούν, σήμερα, 5 αθλητικοί σύλλογοι. Οι σύλλογοι αυτοί ασχολούνται κυρίως με την εκμάθηση διαφόρων αθλημάτων σε Ικαριώτες όλων των ηλικιών. Η Ικαρία διαθέτει τις στοιχειώδεις αθλητικές υποδομές, όπως γήπεδο στίβου-ποδοσφαίρου, κλειστό γυμναστήριο, δύο ανοιχτά γήπεδα μπάσκετ και ένα γήπεδο ποδοσφαίρου.
Κάθε χρόνο, διοργανώνονται αγώνες, σχολικοί ή ερασιτεχνικοί, σε τοπικό ή περιφερειακό επίπεδο. Πιο γνωστοί είναι οι Πανικάριοι αγώνες κλασικού αθλητισμού, κολύμβησης και λεμβοδρομίας. Αγώνες ποδοσφαίρου και στίβου, επίσης διεξάγωνται από τους νέους του νησιού. Κάθε καλοκαίρι διοργανώνεται και τουρνουά beach volley, σε διάφορες παραλίες του νησιού. Ουσιαστική είναι και η ενασχόληση των ντόπιων με τις πολεμικές τέχνες, η οποία οργανώνεται από την Πανικάρια ένωση πολεμικών τεχνών, η οποία και πραγματοποιεί κάθε καλοκαίρι μοναδικές επιδείξεις για τους φίλους των πολεμικών τεχνών.
Στον Άγιο Κήρυκο, λειτουργεί επίσης και σκακιστικός όμιλος, ο οποίος διοργανώνει κάθε καλοκαίρι το Διεθνές Σκακιστικό Τουρνουά «Ίκαρος», με συμμετοχές από όλο τον κόσμο και ανθρώπους που έρχονται στην Ικαρία, για να παίξουν σε αυτό τον αγώνα.